Κτίσματα του άστεως
Οι θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα στην Τουρκία είχαν ως άμεσες συνέπειες πέρα από την ελεύθερη εκδήλωση του θρησκεύματος των υπηκόων, την ιδιαίτερη οικονομική ανάκαμψη των περισσότερων περιοχών του Πόντου, τις συχνότατες δημογραφικές και κοινωνικές ανακατατάξεις και τη σημαντική διαφοροποίηση σε ζητήματα διοίκησης και κοινοτικής οργάνωσης. Ως αποτέλεσμα της οργανωμένης αυτοδιοίκησης που επικράτησε στον Πόντο, ιδιαίτερα σ' αυτή την περίοδο, σημειώνεται η αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στον αστικό χώρο.
Η αρχιτεκτονική του αστικού χώρου στον Πόντο παρουσιάζει μια ποικιλία τύπων και παραλλαγών τους. Η αρχιτεκτονική αυτή τυπολογία φαίνεται να επηρεάζεται από μια σειρά διαμορφωτικών παραγόντων, ενδογενών και εξωγενών του γεωγραφικού χώρου αναφοράς. Ως οι πλέον κυρίαρχοι αναφέρονται το κλίμα και η φύση του τόπου, η τοπική οικονομία, η κοινωνική και οικονομική θέση του χρήστη-ιδιοκτήτη της κατοικίας, οι γνώσεις και η εμπειρία των κατασκευαστών, οι επιρροές εξωγενών λειτουργικών και μορφολογικών προτύπων, τα βασικά δομικά υλικά.
Διακρίνονται δύο βασικές κατηγορίες: η τυπική αστική κατοικία και μεγαλοαστικό μέγαρο.
Τυπική αστική κατοικία
Οι λειτουργίες της κατοικίας συνήθως οργανώνονται σε δυο ή τρία επίπεδα/ορόφους. Στο ισόγειο συγκεντρώνονται οι χώροι της καθημερινής εξυπηρέτησης των ενοίκων (μαγειρείο, καθιστικό) και των βοηθητικών λειτουργιών (μαντρίν, αποθήκες), οργανωμένοι συνήθως γύρω από ένα μεγάλο κεντρικό χώρο (το χαγιάτ). Στον όροφο (ή τους ορόφους) βρίσκονται τα υπνοδωμάτια της οικογένειας και των ξένων, οργανωμένα γύρω από ένα ευρύχωρο καθιστικό. Οι διάφορες τυπολογικές παραλλαγές (ως προς τη λειτουργική οργάνωση της κάτοψης) που εμφανίζονται στη βασική αυτή κατηγορία κατοικιών του αστικού Ποντιακού χώρου, συνήθως σχετίζονται με την κοινωνική και οικονομική επιφάνεια των ενοίκων. Τα βασικά οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των κατοικιών αυτών συνήθως είναι εγχώριας προέλευσης, ξύλο και πέτρα ή πλίνθος για την εξωτερική τοιχοποιία, ξύλο για το δάπεδο του ορόφου, όπως και για τη στέγη, η οποία όταν είναι επικλινής καλύπτεται με κεραμίδια εγχώριας παραγωγής.
Η αρχιτεκτονική του αστικού χώρου στον Πόντο παρουσιάζει μια ποικιλία τύπων και παραλλαγών τους. Η αρχιτεκτονική αυτή τυπολογία φαίνεται να επηρεάζεται από μια σειρά διαμορφωτικών παραγόντων, ενδογενών και εξωγενών του γεωγραφικού χώρου αναφοράς. Ως οι πλέον κυρίαρχοι αναφέρονται το κλίμα και η φύση του τόπου, η τοπική οικονομία, η κοινωνική και οικονομική θέση του χρήστη-ιδιοκτήτη της κατοικίας, οι γνώσεις και η εμπειρία των κατασκευαστών, οι επιρροές εξωγενών λειτουργικών και μορφολογικών προτύπων, τα βασικά δομικά υλικά.
Διακρίνονται δύο βασικές κατηγορίες: η τυπική αστική κατοικία και μεγαλοαστικό μέγαρο.
Τυπική αστική κατοικία
Οι λειτουργίες της κατοικίας συνήθως οργανώνονται σε δυο ή τρία επίπεδα/ορόφους. Στο ισόγειο συγκεντρώνονται οι χώροι της καθημερινής εξυπηρέτησης των ενοίκων (μαγειρείο, καθιστικό) και των βοηθητικών λειτουργιών (μαντρίν, αποθήκες), οργανωμένοι συνήθως γύρω από ένα μεγάλο κεντρικό χώρο (το χαγιάτ). Στον όροφο (ή τους ορόφους) βρίσκονται τα υπνοδωμάτια της οικογένειας και των ξένων, οργανωμένα γύρω από ένα ευρύχωρο καθιστικό. Οι διάφορες τυπολογικές παραλλαγές (ως προς τη λειτουργική οργάνωση της κάτοψης) που εμφανίζονται στη βασική αυτή κατηγορία κατοικιών του αστικού Ποντιακού χώρου, συνήθως σχετίζονται με την κοινωνική και οικονομική επιφάνεια των ενοίκων. Τα βασικά οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των κατοικιών αυτών συνήθως είναι εγχώριας προέλευσης, ξύλο και πέτρα ή πλίνθος για την εξωτερική τοιχοποιία, ξύλο για το δάπεδο του ορόφου, όπως και για τη στέγη, η οποία όταν είναι επικλινής καλύπτεται με κεραμίδια εγχώριας παραγωγής.
Μεγαλοαστικά μέγαρα
Στην κατηγορία των μεγαλοαστικών μεγάρων ή των επαύλεων των μεγάλων αστικών κέντρων του Πόντου, η τυπική λειτουργική οργάνωση των χώρων διατηρείται, εμπλουτίζεται και συμπληρώνεται με στοιχεία νεωτερισμού. Τα τελευταία ακολουθούν ξένα (συνήθως ευρωπαϊκά) πρότυπα. Στις κατοικίες αυτές είναι εμφανής η διάκριση των λειτουργιών σε ζώνες ημέρας και νύκτας, χωροθετημένες σε διαφορετικά επίπεδα / ορόφους. Βασική επιδίωξη αποτελεί η αύξηση του αριθμού των δωματίων για τη βέλτιστη ανεξάρτητη εξυπηρέτηση του κάθε ενοίκου και η δημιουργία νέων χώρων που σχετίζονται άμεσα με την κοινωνική και οικονομική θέση του ιδιοκτήτη και τη διαμόρφωση ενός νέου τρόπου ζωής της οικογένειας. Ἐτσι, ο κεντρικός χώρος συγκέντρωσης της τελευταίας στο ισόγειο ή στον όροφο της τυπικής αστικής κατοικίας, μετατρέπεται στη μεγαλοαστική κατοικία σε χώρο λειτουργικής διανομής προς τους υπόλοιπους και συμπληρώνεται με ευρύτατους χώρους υποδοχής, τραπεζαρίας, κεντρικού σαλονιού ή ακόμη και γραφείου, αίθουσες μπιλιάρδου. Επίσης, υπάρχουν και βοηθητικοί χώροι εξυπηρέτησης (αποχωρητήρια, αποθήκες, κ.ά.)
Νεωτερισμοί, όμως, δεν παρατηρούνται μόνο ως προς τη λειτουργική οργάνωση της κάτοψης, αλλά και στη μορφή της κατοικίας. Ο πλούσιος και ποικιλόμορφος εσωτερικός διάκοσμος των μεγαλοαστικών αυτών κατοικιών σε συνδυασμό με εισαγόμενος τεχνολογίες (κυρίως όσον αφορά τα δίκτυα εσωτερικών εγκαταστάσεων ύδρευσης , θέρμανσης κ.α) και με τα νέα δομικά υλικά από την Ευρώπη, εναρμονίζεται με μια μεγαλειώδη εξωτερική αρχιτεκτονική έκφραση.
Η θαυμαστή εξέλιξη της αστικής αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με την τρόοδο της πολιτιστικής δραστηριότητας και της κοινωνικής μέριμνας , καθώς και με την ανάπτυξη της παιδείας , αποτελούν για το χώρο του Πόντου σ΄ αυτή την περίοδο , την επονομαζόμενη και ως <<χρυσή>> εποχή για τον Ποντιακό Ελληνισμό (β' μισό του 19ου έως και αρχές του 20ου αιώνα-μέχρι την Καταστροφή και την Έξοδο) , τις αδιάψευστες μαρτυρίες μιας ιδιαίτερης κοινωνικής και οικονομικής ακμής του χώρου
Στην κατηγορία των μεγαλοαστικών μεγάρων ή των επαύλεων των μεγάλων αστικών κέντρων του Πόντου, η τυπική λειτουργική οργάνωση των χώρων διατηρείται, εμπλουτίζεται και συμπληρώνεται με στοιχεία νεωτερισμού. Τα τελευταία ακολουθούν ξένα (συνήθως ευρωπαϊκά) πρότυπα. Στις κατοικίες αυτές είναι εμφανής η διάκριση των λειτουργιών σε ζώνες ημέρας και νύκτας, χωροθετημένες σε διαφορετικά επίπεδα / ορόφους. Βασική επιδίωξη αποτελεί η αύξηση του αριθμού των δωματίων για τη βέλτιστη ανεξάρτητη εξυπηρέτηση του κάθε ενοίκου και η δημιουργία νέων χώρων που σχετίζονται άμεσα με την κοινωνική και οικονομική θέση του ιδιοκτήτη και τη διαμόρφωση ενός νέου τρόπου ζωής της οικογένειας. Ἐτσι, ο κεντρικός χώρος συγκέντρωσης της τελευταίας στο ισόγειο ή στον όροφο της τυπικής αστικής κατοικίας, μετατρέπεται στη μεγαλοαστική κατοικία σε χώρο λειτουργικής διανομής προς τους υπόλοιπους και συμπληρώνεται με ευρύτατους χώρους υποδοχής, τραπεζαρίας, κεντρικού σαλονιού ή ακόμη και γραφείου, αίθουσες μπιλιάρδου. Επίσης, υπάρχουν και βοηθητικοί χώροι εξυπηρέτησης (αποχωρητήρια, αποθήκες, κ.ά.)
Νεωτερισμοί, όμως, δεν παρατηρούνται μόνο ως προς τη λειτουργική οργάνωση της κάτοψης, αλλά και στη μορφή της κατοικίας. Ο πλούσιος και ποικιλόμορφος εσωτερικός διάκοσμος των μεγαλοαστικών αυτών κατοικιών σε συνδυασμό με εισαγόμενος τεχνολογίες (κυρίως όσον αφορά τα δίκτυα εσωτερικών εγκαταστάσεων ύδρευσης , θέρμανσης κ.α) και με τα νέα δομικά υλικά από την Ευρώπη, εναρμονίζεται με μια μεγαλειώδη εξωτερική αρχιτεκτονική έκφραση.
Η θαυμαστή εξέλιξη της αστικής αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με την τρόοδο της πολιτιστικής δραστηριότητας και της κοινωνικής μέριμνας , καθώς και με την ανάπτυξη της παιδείας , αποτελούν για το χώρο του Πόντου σ΄ αυτή την περίοδο , την επονομαζόμενη και ως <<χρυσή>> εποχή για τον Ποντιακό Ελληνισμό (β' μισό του 19ου έως και αρχές του 20ου αιώνα-μέχρι την Καταστροφή και την Έξοδο) , τις αδιάψευστες μαρτυρίες μιας ιδιαίτερης κοινωνικής και οικονομικής ακμής του χώρου
Πηγή
Ποντιακός Ελληνισμός, 30 αιώνες ιστορίας (2022), Η Καθημερινή ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, σελ. 15-19
Ποντιακός Ελληνισμός, 30 αιώνες ιστορίας (2022), Η Καθημερινή ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, σελ. 15-19